Eric Hobsbawm: Ο αιώνας της ιστορίας

Μία από τις κορυφαίες μορφές του 20ού αιώνα, ο Βρετανός μαρξιστής ιστορικός Έρικ Χομπσμπάουμ, πέθανε τη Δευτέρα 1 Οκτωβρίου σε ηλικία 95 ετών.

Το τετράτομο έργο του για την ευρωπαϊκή ιστορία του 19ου και 20ού αιώνα, από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι την γέννηση και την πτώση της ΕΣΣΔ, θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα παγκοσμίως.

Ο καθηγητής Αντώνης Λιάκος γράφει το παρακάτω κείμενο.

Eric Hobsbawm: Ο αιώνας της ιστορίας

 Ο Eric Hobsbawm, που έζησε από το 1917 έως το 2012, δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος ιστορικός, ήταν επίσης ένας μεγάλος πολιτικός στοχαστής του 20^ου αιώνα.  Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, μεγάλωσε στη Βιέννη και στο Βερολίνο, και στη συνέχεια σπούδασε στο Καίμπριτζ και δίδαξε στο Λονδίνο. Ήταν ένας κοσμοπολίτης ιστορικός, ο οποίος παρακολούθησε της ιστορία και τις περιπέτειες της Αριστεράς    από τα εφηβικά του χρόνια, χωρίς να πάψει ποτέ να βρίσκεται σε διάλογο μαζί της. 

Η διανοητική του σταδιοδρομία ξεκίνησε από ένα κύκλο ιστορικών, που περιλάμβανε, εκτός από τον ίδιο, μερικά από τα μεγαλύτερα ονόματα της βρετανικής ιστοριογραφίας στο β’ μισό του 20^ου αιώνα. Τα γνωστότερα ονόματα ήταν ο E.P.Thompson, ο οποίος έδωσε ένα πρωτοποριακό έργο, Η Δημιουργία της Αγγλικής Εργατικής Τάξης, ο Rodney Hilton, που έστρεψε την κοινωνική ιστορία στην μελέτη των αγροτών, και ο  Christopher Hill που αναποδογύρισε τη μελέτη της αγγλικής επανάστασης του 17^ου αιώνα.  Το κοινό χαρακτηριστικό όλων ήταν μια στροφή από τις αυστηρές οικονομικές δομές, που χαρακτήριζαν την κλασική μαρξιστική σκέψη σε μια ανάλυση η οποία βασιζόταν στην έννοια της κουλτούρας,  όχι ως μεγάλου πολιτισμού, αλλά ως δημιουργικής   απάντησης των ανθρώπων στους ιστορικούς παράγοντες που ορίζουν τη ζωή τους.  

Ο Hobsbawm αρχικά έγραψε, μέσα στο πνεύμα αυτό, για την ιστορία των εργατών στις αγγλικές πόλεις, τον καιρό της βιομηχανικής επανάστασης. Και εκεί, αντί για τις αφηρημένες δομές και τις στατιστικές, αποκατέστησε τη ζωή των ανθρώπων με σάρκα και οστά. Στη συνέχεια τον απασχόλησαν οι προ-πολιτικές μορφές αντίστασης, οι «πρωτόγονοι επαναστάτες». Εκεί μελέτησε τη ληστεία και τις αγροτικές εξεγέρσεις από την άποψη των εν δυνάμει πολιτικών αιτημάτων, η δυσκολία των οποίων να εκφραστούν, τους προσέδωσε αποσπασματικό ή και βίαιο χαρακτήρα. Τα έργα όμως που έκαναν τον Hobsbawm γνωστό διεθνώς. και πολύ πέραν των ιστορικών. ήταν εκείνα που αφορούσαν την διεθνή ιστορία: Ο αιώνας των επαναστάσεων,Ο αιώνας του κεφαλαίου, Ο αιώνας του Ιμπεριαλισμού,καθιέρωσαν την έννοια του «μακρού 19^ου αιώνα», μιας περιόδου δηλαδή που άρχισε με τη γαλλική και τη βιομηχανική επανάσταση και έφτασε έως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το επόμενο έργο,  Ο   αιώνας των άκρων,  εισήγαγε την έννοια του «σύντομου 20^ου αιώνα», η οποία αναφέρεται στην περίοδο από το 1917 έως το 1989, σε μια περίοδο που είδε την άνοδο και την πτώση της κοινωνικής επανάστασης, αλλά και των αντιδράσεων απέναντί της. 

Ο Hobsbawm, παρ’ ότι υποστηρικτής του Βρετανικού Κομμουνιστικού Κόμματος ακόμη και μετά το 1956 (ουγγρική επανάστση), οπότε αποχώρησαν οι περισσότεροι συνοδοιπόροι ιστορικοί, παρέμεινε αυστηρά κριτικός απέναντι στη σοβιετική εξουσία. Πάντως το στοιχείο που διαφοροποίησε αυτά τα τέσσερα έργα, τα     είναι ότι αλλάζουν την έννοια της Παγκόσμιας Ιστορίας, εισάγοντας την έννοια της παγκοσμιοποιημένης ιστορίας. Οι παλιές παγκόσμιες ιστορίες παρακολουθούσαν την πορεία του πολιτισμού από χώρα σε χώρα με αποκορύφωμα την Ευρωπαϊκή ιστορία. Η παγκοσμιοποιημένη ιστορία δεν έχει ιεραρχίες και παρακολουθεί φαινόμενα που γίνονται παγκόσμια, που εξαπλώνονται δηλαδή και τέμνουν εγκάρσια τις χώρες του κόσμου. Αυτό ήταν μια μεγάλη συνεισφορά ώστε να δούμε την ροή της ιστορίας και τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης η οποία δεν άρχισε βέβαια στα τέλη του 19^ου αιώνα, και δεν περιορίστηκε βέβαια στην οικονομία. 

Μια ξεχωριστή συμβολή του Hobsbawm ήταν το βιβλίο του για τις «επινοημένες παραδόσεις». Φαινόμενα και ιδεολογίες που μας φαίνονται πολύ παλαιές, γιατί οι ίδιες προβάλλουν την παλαιότητά τους, αποδεικνύονται ότι είναι σύγχρονες επεξεργασίες. Η βασική αυτή θέση για τις επινοημένες παραδόσεις, εφαρμόστηκε από τον Hobsbawm και στην ανάλυση της εθνικής ιδεολογίας που δημιουργήθηκε μετά τη Γαλλική Επανάσταση, προβάλλοντας μια εικόνα για τα έθνη που η ιστορία τους  «χάνεται» στο παρελθόν.

Ο Hobsbawm ήταν βαθειά επηρεασμένος από τον Γκράμσι, και ήταν και ο ίδιος μια από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του πολυφωνικού Δυτικού Μαρξισμού. Χωρίς ποτέ να κλείνει τα μάτια του μπροστά στις εξελίξεις  για να μην βρεθεί εκτός ορθοδοξίας, ο Hobsbawm είχε μεγάλη τόλμη στη σκέψη του. Τόλμη να διακρίνει τα καινούργια στοιχεία, αλλά και συνολικότητα  να τα θέτει στα ιστορικά τους συμφραζόμενα και να τα βλέπει μέσα από μια ιστορική προοπτική.

            

Γνώρισα από κοντά τον  Hobsbawm σε ένα συνέδριο στη Νάπολη, στις αρχές του 2000. Τον θυμάμαι αεικίνητο, ντυμένο με ένα φθαρμένο γκρίζο κουστούμι και αθλητικά παπούτσια, να μιλάει ταυτόχρονα ιταλικά με τον απέναντί του, γαλλικά με τον ένα  διπλανό και γερμανικά με τον άλλο, να ενδιαφέρεται σχεδόν για τα πάντα, και να ξέρει τα προβλήματα του δήμου της Νάπολης με την καμόρα και τα σπουπίδια με τόση λεπτομέρεια, ώστε να αναφέρεται ακόμη και στα μεγέθη του δημοτικού προϋπολογισμού. Σ’ αυτό τον καταρράκτη της γνώσης το χόμπυ του ήταν να μαθαίνει τα ονόματα των αγριόχορτων και των πουλιών του δάσους, με τις πιο δυσδιάκριτες παραλλαγές. Ήταν αναμφίβολα ένας χαρισματικός άνθρωπος.

http://antonisliakos.gr/